Advertenties
Advertenties

Woordenboek

De opkomst van het woordenboek hangt nauw samen met de opkomst van de boekdrukkunst in de 15e en 16e eeuw. Voor die tijd berustte de spelling van woorden vooral op de uitspraak hiervan en omdat woorden in diverse streken verschillend werden geschreven was ook de schrijfwijze anders. Zo schreef men in Amsterdam lant en in Utrecht land. Na de uitvinding van de boekdrukkunst werd het mogelijk om de spelling van woorden vast te leggen in een woordenboek of in een verhandeling over de spelling. In 1550 werd de eerste verhandeling over de spelling uitgebracht in Vlaanderen.

Met het uitkomen van de Statenbijbel werd een eerste poging gedaan om de spelling vast te leggen, maar het duurde tot 1804 vooraleer er een eerste officiële spelling kwam met de daarbij behorende grammaticaregels.
In 1805 verscheen dan ook het eerste Nederlandse woordenboek. Hierin werd bijvoorbeeld het woord ijzer geregeld, wat ook op veel plekken als yzer werd geschreven.

Na de verzelfstandiging van België werd dit woordenboek zo vereenzelvigd met de overheersing door Nederland, dat een nieuwe spelling noodzakelijk werd. Dit werd de zogenaamde Willems spelling.
Het huidige woordenboek is gebaseerd op de spelling van Marchant uit 1934, hoewel er in de afgelopen decennia regelmatig wijzigingen werden doorgevoerd.

Die wijzigingen leidden steeds weer tot felle discussies tussen voor- en tegenstanders. Zeker in het eind van de 20e eeuw, waar de manier waarop iemand spelde werd vereenzelvigd met iemands politieke voorkeur. In 2006 werd de laatste verandering in de spelling van het Nederlands en Vlaams ingevoerd en vastgelegd in het Groene Boekje, een officieel woordenboek en de grammaticaregels voor de taal. Als reactie hierop kwamen diverse media met het Witte Boekje, de regels die hierin worden voorgesteld, sluiten volgens de makers beter aan bij het taalgevoel. Diverse media gebruiken nu dan ook het Witte Boekje als basis van hun geschreven taal.

spelling in het woordenboek

Hoewel in de geschiedenis van de spelling en dus van het woordenboek de nadruk steeds lag om het vastleggen van eenduidige spelling, is de belangstelling voor andere spellingswijzen, zoals het dialect en het Fries, de laatste jaren steeds meer toegenomen. Mogelijk als reactie op de globalisering, waardoor mensen zich steeds minder ergens bij voelen horen, werd de eigen afkomst en dus de eigen taal benadrukt. Dit leidde tot de erkenning van het Fries als een eigenstandige taal, ook gebruikt door de overheid in Friesland voor officiële stukken. Het Fries moest daarom ook vastgelegd worden in een Standaard en een bijbehorend

woordenboek, omdat binnen Friesland er ook weer diverse dialecten werden gesproken. Overigens is het Fries wat in Friesland wordt gesproken ook weer een dialect van het Fries wat ook in delen van Duitsland en Denemarken wordt gesproken. Maar ook voor dialecten in Nederland, die niet als aparte taal worden gezien, bestaat veel interesse. Rockbands die liederen zingen in het eigen dialect zoals Normaal in het Achterhoeks of Skek in het Drents, beiden net zoals het Twents weer dialecten van de Saksische taal, zijn erg populair. Ook in het onderwijs in die streken wordt er weer veel meer aandacht besteed aan de dialecten om te voorkomen dat deze op den duur uitsterven. Dus zijn er woordenboeken van die dialecten te vinden, hoewel de spelling voor deze dialecten nergens officieel is vastgelegd. Zo wordt in het Twentse woordenboek bij elke spelling aangegeven in welke omgeving of plaats men die spelling hanteert.

De opkomst van de computer en de daarmee gepaard gaande digitalisering van de maatschappij is uiteraard ook niet aan de spelling en dus aan de woordenboeken voorbijgegaan. In het hedendaagse Nederlandse woordenboek zijn termen te vinden die rechtstreeks komen uit de IT wereld . Woorden zoals online, skypen e.d. hebben hun weg gevonden naar de Dikke van Dale, het standaardwoordenboek voor het Nederlands. Op het Internet zijn tal van woordspelletjes te spelen, waarbij gebruik wordt gemaakt van een woordenboek. Op die manier weet de speler onmiddellijk of het woord dat hij heeft ingevuld ook goed is. Helaas moet worden vastgesteld dat de woordenboeken die voor dit soort spelletjes worden gebruikt nogal eens van een matige tot slechte kwaliteit zijn, waardoor het goedkeuren of afkeuren van bepaalde woorden meer een gok lijkt dan het gevolg van een digitaal doorspitten van een goed woordenboek.

Ook op andere manieren wordt de taal beïnvloed door de binaire revolutie. Zo zijn er dialecten ontstaan omdat men met het sms’en de woorden zo klein mogelijk wilde houden.
Klinkers werden weggelaten en uiteindelijk is een soort geheimtaal ontstaan, alleen voor ingewijden begrijpelijk. Uiteraard moest ook hier weer een eigen woordenboek voor komen, zodat als u wilt sms’en aan iemand u dit eventueel kunt raadplegen.

Pas op den lange duur zal blijken dat woorden die uit de IT voortkomen ook een lang leven zijn beschoren. De ontwikkelingen gaan snel en woorden zoals “social media” worden tegenwoordig vaak dagelijks gebruikt, terwijl tien jaar geleden nog niemand hier van had gehoord. Dit vraagt ook voor de woordenboeken om zich snel aan te passen aan de veranderde omstandigheden. Vrijwel jaarlijks worden er nu nieuwe woordenlijsten uitgegeven, waarin alle nieuwe termen voorkomen, maar ook waar woorden die niet of nooit meer worden gebruikt worden verbannen uit de taal.

Dat bij het identificeren van nieuwe woorden en het schrappen van oude woorden de computer weer een belangrijke rol speelt behoeft waarschijnlijk geen betoog. Door het tellen (wat digitaal kan gebeuren) van het aantal malen dat woorden voorkomen in een aantal standaardartikelen en het gesproken woord, kan men namelijk ontdekken welke nieuwe woorden vaak worden gebruikt.
Een andere zijtak van de woordkunst is het ontstaan van niet gebruikte talen. Uit de serie “Star Trek” een bijzonder populaire sciencefictionserie is het woordenboek van de Klingons ontstaan. Een taal die gesproken wordt door een verzonnen buitenaards ras. Vooral voor de tegenwoordige nerds een blijk van intellectuele diepgang, als je in staat bent een woordje Klingons mee te spreken. Uiteraard heeft ook dit geleid tot een woordenboek.

Alles bij elkaar kunnen we zeggen dat er een hele ontwikkeling is geweest tussen het E erste moeizaam tot stand gekomen woordenboek, letter voor letter gezet door noeste werkers, tot de woordenboeken die nu in de digitale wereld de ronde doen. Wie weet wat de toekomst ons nog zal brengen op dit gebied mag het zeggen.